اهمیت خلیج فارس برای ایران

Related image

خلیج فارس از جمله مناطق آبی جهان است که امروزه به یکی از کانون های اصلی بحران و اختلا ف بین المللی تبدیل شده است. این منطقه از جنبه های گوناگون دارای ویژگی های متمایزی در مقایسه با سایر مناطق آبی و خشکی های جهان است که به آن اهمیت و برجستگی های فوق العاده ای بخشیده است. اهمیت فزاینده آن نیز باعث بروز برخی اختلافات و منازعات اقتصادی و به خصوص سیاسی شده است. منطقه ای نفت خیز که از مهمترین مناطق تامین نفت جهان محسوب می شود.
وسعت آن بین 220 تا 240 هزار کیلومتر مربع است یعنی تقریبا مساحتی نصف مساحت دریای خزر. طول سواحل خلیج فارس 3000 کیلومتر است که بیشترین خط ساحلی را ایران دارا است یعنی از دهانه فاو گرفته تا تنگه هرمز جزو مناطق ساحلی ایران محسوب شده و بقیه خطوط ساحلی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس را شامل می شود. بنابراین از 3000 کیلومتر خط ساحلی1722 کیلومتر آن از آن ایران است.

طول خلیج فارس از عراق تا تنگه هرمز 1000 کیلومتر و عرض آن در بعضی جاها بین 100 تا 300 کیلومتر است. عمق خلیج فارس در نقاط گوناگون مختلف است. در تنگه هرمز متوسط عمق آب 100 متر، در اطراف جزیره هرمز 80 متر، در کل سواحل ایران 70 متر و در سواحل جنوبی آن متوسط عمق آب به 15 متر نمی رسد ولی به صورت کلی عمق متوسط آب در خلیج فارس 35 متر است. اما وسعت خلیج فارس در گذشته بیشتر و تقریبا دو برابر وسعت امروزی اش بود که به مرور زمان از وسعت آن کاسته شده است. همچنان که مورخان در کتاب های تاریخی نوشته اند وسعت خلیج فارس به موصل و کرکوک می رسیده یعنی در آن زمان هنوز عراق شکل نگرفته و اصلا سرزمین خشکی به نام عراق وجود نداشت به گونه ای که در کتب تاریخی آمده است تا قبل از حمله اسکندر به ایران کشتی های تجاری و... در شوش لنگر می انداختند یعنی شوش به دریا متصل بوده است در حالی که امروز دریا پس رفته و از شوش فاصله گرفته است. کشورهایی که امروز آنها را تحت کشورهای حوزه خلیج فارس می شناسیم 8 کشور هستند که 6 کشور عربستان ، قطر، امارت متحده عربی، بحرین، عمان و کویت عضو شورای همکاری خلیج فارس که بعد از جنگ ایران و عراق شکل گرفت هستند و دو کشور دیگر یعنی جمهوری اسلا می ایران و عراق که عضو این شورا نیستند. امارات متحده عربی که به ندرت "متحد" بوده است

چون هنوز حدود یک سوم از اختلا فات راضی میان امارات متحده عربی حل و فصل نشده با مساحت 83 هزار کیلومتر و جمعیتی بالغ بر5/2 میلیون نفر خود متشکل از هفت شیخ نشین است.
سایر کشورها نیز به ترتیب: عمان با وسعت 220 الی 230 هزار کیلومتر و جمعیت 2 میلیون نفر، قطر 11 هزار کیلومتر مربع و جمعیت 500 هزار نفر، بحرین 622 کیلومتر مربع با 600 هزار نفر جمعیت که کوچکترین کشور حوزه خلیج فارس است که حتی از جزیره قشم هم کوچک تر است، کویت 17 هزار کیلومتر و جمعیت تقریبا 2 میلیون نفر، عراق 438 هزار کیلومتر و جمعیت 23میلیون نفر، عربستان با مساحت 100/2 میلیون کیلومتر مربع و جمعیت 21میلیون نفر و ایران که با 75 میلیون نفر جمعیت و وسعت 1648000کیلومتر مربع است. بنابراین جمعیت کل کشورهای عربی حوزه خلیج فارس 45 میلیون نفر است که از کل جمعیت ایران کمتر است و اگر مساحت عربستان را که بیشتر شامل صخره هاست از سایر کشورهای حوزه خلیج فارس بر داریم مساحت ایران از کل آنها بیشتر است. اما درمورد نام خلیج فارس همچنان که اسناد تاریخی نشان می دهد و در منابع تاریخی هم هست و حتی در قرار دادهای منعقده بین المللی نیز وجود دارد این منطقه از همان ابتدا و از دوران های گذشته تحت عنوان خلیج فارس(Persian Golf) بوده است. در حالی که امروز کشورهای غربی و عربی و عده ای که اطلا ع تاریخی ندارند و از وقتی که خودشان آمده اند و مستقر شده اند مبدا را همان تاریخ و مقطع زمانی قلمداد می کنند.
کشورهایی که حتی برخی از آنها سابقه تاسیس شان به 60 سال نمی رسد تلا ش گسترده ای به کار می برند تا یک نام جعلی را که همان خلیج عربی و فاقد استنادات تاریخی و استدلا لهای منطقی است برای خلیج فارس در محافل و مجالس بین المللی به کار گرفته و تثبیت کنند.
خلیج عربی عنوانی است که برای اولین بار توسط انگلیسی ها به کار برده شد. یک انگلیسی در بحرین در دهه 1960 کتابی در مورد خلیج فارس نوشت که در آن اولین بار خلیج عربی را مورد استفاده قرار داد و بعدها اتحادیه عرب در یکی از جلساتش این نام را تصویب کرد. بنابراین تا قبل از 1960 از اصطلاح کاذبی تحت عنوان خلیج عربی خبری نبود و بعد از این سال خلیج عربی وارد ادبیات سیاسی و جغرافیایی شد. همچنان که نام دریاها را از کشورهایی که اطرافش هست می گیرند و با اشاره به اینکه ایران که از مهمترین و بزرگترین کشورهای حوزه خلیج فارس است و بیشترین خط مرزی را یعنی نزدیک دو سوم خطوط ساحلی را با خلیج فارس دارد و با استناد به کتب تاریخی، جغرافیایی و سیاسی و نقشه ها و دایره المعارف ها از ابتدا این منطقه نام خلیج فارس را داشته است. جالب اینکه شیخ نشین های اطراف خلیج فارس نیز در قراردادهای تحت الحمایه ای که با انگلیس داشتند عنوان و نام خلیج فارس را به کار بسته اند.
سازمان ملل و سایر رژیم های بین المللی و قراردادهای بین المللی از جمله حقوق دریاها نیز اعلام کرده که غیر از عنوان خلیج فارس نام دیگری را نمی شناسد. بنابراین علت حساسیت ایران نیز نسبت به تحریف نام خلیج فارس حالت تدافعی ایران است که از این منظر به شدت مورد تهاجم قرار گرفته است و به طور کل سیاست ایران این بود که نام مناطق جغرافیایی ثابت باقی مانده و تغییر نکند. اما در مورد اهمیت خلیج فارس در تمامی ابعاد وجودی از سیاسی، اقتصادی گرفته تا نظامی و جغرافیایی که آن را تبدیل به یکی از مهمترین مناطق آبی جهان کرده است، مهمترین موردی که باعث اهمیت فوق العاده خلیج فارس شده و حتی سبب دست اندازی و طمع ورزی قدرت های بزرگ نسبت به آن شده وجود ذخایر طبیعی به خصوص نفت است به گونه ای که نام خلیج فارس مساوی با نفت شده است. با نگاهی گذرا به کل ذخایر نفتی شناخته شده جهان و سایر مناطق پی به اهمیت این موضوع می بریم. کل ذخایر نفتی شناخته شده جهان 1003 میلیارد بشکه اعلام شده است که از این رقم حدود 665 میلیارد بشکه یعنی دو سوم کل ذخایر نفتی جهان در خلیج فارس واقع شده است. قسمت دیگر ذخایر نیز یعنی یک سوم آن به ترتیب شامل آمریکا 156 میلیارد بشکه، اروپا 76 میلیارد، آفریقا حدودا 65 میلیارد و سایر مناطق آسیا به جز کشورهای حوزه خلیج فارس 43 میلیارد است. این در حالی است که بیشترین ذخایر نفتی خلیج فارس را عربستان داراست یعنی چیزی حدود 265 میلیارد بشکه که از کل ذخایر نفتی قاره آمریکا و اروپا بیشتر است و تقریبا برابر با ذخایر سایر مناطق جهان است. بعد از عربستان ایران در رتبه دوم ذخایر نفتی قرار دارد و میزان ذخایر نفتی اش 130 میلیارد بشکه است که از کل ذخایر اروپا و آفریقا بیشتر است. همچنین از نظر گازی هم ایران دومین تولید کننده گاز بعد از روسیه است.
سومین کشور عراق است با 113 میلیارد بشکه نفت. امارات با 100 میلیارد و کویت با 92 میلیارد بشکه نفت در رده های بعدی قرار دارند. سه کشور دیگر حوزه خلیج فارس هم قابل مقایسه با کشورهای بالا نیستند. ویژگی دوم خلیج فارس که باعث اهمیت روزافزون این منطقه شده مربوط به هزینه های استخراج است.
بعضی از حوزه های نفتی در خلیج فارس را ابر حوزه می گویند که به دریاچه ای از نفت منتهی می شود. چاه های نفتی در خلیج فارس وجود دارد که 200برابر چاه های نفتی آمریکا نفت دارند. همچنین درباره هزینه استخراج نیز استخراج هر بشکه نفت از خلیج فارس چیزی معادل 2 یا 3 دلار هزینه دارد که در مقایسه با آمریکا که استخراج هر بشکه نفت 10 دلار هزینه بردار است رقم بسیار پایینی است.
ویژگی سوم خلیج فارس که به این منطقه اهمیت بخشیده است سهولت حمل و نقل در آن است. یعنی به علت اینکه به دریا دسترسی دارد هزینه حمل و نقل و بارگیری کمتر و آسان است. مثلا کشورهای واقع در حوزه دریای خزر نفت استخراجی شان را از طریق خط لوله انتقال داده و صادر می کنند که این خود سرآغاز مشکلات بسیاری از لحاظ هزینه، امن بودن، سهولت انتقال و... است.
همچنین دارای ضمانت های امنیتی و اجرایی کمتری است. در حالی که خلیج فارس فاقد این مشکلات است. از لحاظ حمل و نقل کالاهای تجاری نیز خلیج فارس دارای اهمیت بیشتر برای قدرت های بزرگ است. بدین صورت که بازار اسلحه و تجهیزات نظامی بعد از نفت در درجه دوم اهمیت قرار دارند کشورهای حوزه خلیج فارس به خصوص کشورهای عربی که همواره در تنش و درگیری قرار دارند بیشتر درآمد حاصل از صادرات نفت را صرف واردات اسلحه می کنند که از این لحاظ برای کشورهای صادرکننده اسلحه که قدرت های بزرگ هستند بسیار بااهمیت است. کشورهای حوزه خلیج فارس به خصوص اعراب به این علت که درآمد حاصل از فروش نفت شان زیاد است بزرگترین واردکنندگان اسلحه در دنیا هستند.
مواردی که در بالا شمرده شد مهمترین مشخصه هایی هستند که باعث شده اند خلیج فارس موقعیت و جایگاه بین المللی یافته و اهمیت زیادی پیدا کند. اما اهمیت خلیج فارس برای ایران چیست؟ ایران بزرگترین و مهمترین کشوری است که همواره نقش مهمی را در معاملات و مناسبات منطقه ای و فرا منطقه ای به خصوص در منطقه خلیج فارس بر عهده داشته و اکنون نیز دارای جایگاه ویژه ای در منطقه خاورمیانه به خصوص در حوزه خلیج فارس است.
بنابراین خلیج فارس چه در عرصه داخلی و منطقه ای و چه در عرصه بین المللی اهمیت وافری برای ایران دارد و تصمیمات استراتژیک سیاست خارجی جمهوری اسلا می ایران همواره با در نظر گرفتن اهمیت این منطقه اتخاذ و تدوین می شود.
اهمیت خلیج فارس به دلا یل زیر برای ایران مهم است: تمام نفت ایران ازخلیج فارس و تنگه هرمز صادر می شود. لذا مهمترین دلیل اهمیت خلیج فارس برای این صادرات نفت از این منطقه است. به این علت است که از دهه 70 به بعد مقامات ایرانی اعلا م کردند که این تنگه شاهرگ حیاتی ایران است لذا سعی بر این است که همواره باز باشد. دلیل بعدی اهمیت خلیج فارس برای ایران تجارت 80 درصدی است که از این نقطه صورت می گیرد. دلیل سوم این که در دو- سه دهه اخیر ایران سرمایه گذاری های زیادی در جزایر و بنادر خلیج فارس انجام داده است که در مقایسه با قرن 19 که از مناطق محروم به شمار می رفت سرمایه گذاری هاباعث توجه بیشتر بین المللی و داخلی شده که اهمیت بیشتری پیدا کرده است. چهارمین دلیل اهمیت خلیج فارس برای ایران وجود حوزه های نفتی و گازی ایران در این منطقه است عمده ذخایر نفتی ایران در خوزستان است. بزرگترین حوزه های گازی ایران نیز عبارتند از: پارس جنوبی که در وسط آب های خلیج فارس بین قطر و بوشهر، چنگان در بوشهر، جبرزین در قشم و سرخون که در بندر عباس قرار دارند. اهمیت پنجم خلیج فارس برای ایران وجود کارخانجات و صنایع بزرگ ایران از جمله صنایع فولا د، کشتی سازی، پالا یشگاه ها و نیروگاه هسته ای در خلیج فارس است. اهمیت بعدی خلیج فارس برای ایران مربوط به بعد نظامی و امنیتی است. خلیج فارس از جمله مناطقی است که نقش به سزایی در اتخاذ تصمیمات و مقابله با تهدیدات نظامی دارد. بنابراین خلیج فارس در ابعاد گوناگون همواره اولویت اول را در اتخاذ تصمیمات و اجرای سیاست خارجی جمهوری اسلا می ایران داشته و دارد و در سطح بین المللی نیز از جمله مناطقی است که به علت موقعیت ویژه جغرافیایی و دارا بودن منابع فراوان نفتی و دریایی و برجستگی های استراتژیکی و ژئوپولیتیکی همواره از اهمیت خاصی برخوردار است و همچنان که ذکر شده به علت موقعیت ویژه خود چه در بعد سیاسی- اقتصادی و چه در بعد جغرافیایی- نظامی یکی از کانون های بحران در دنیا نیز هست که البته با مدیریت صحیح و کارآمدی فعال و دیپلماسی پویا و قوی می توان تهدیدها را در این منطقه وبه خصوص منطقه خلیج فارس به فرصت تبدیل کرد.

منبع: حمید خوش آیند دولت آباد، روزنامه مردم سالاری